تاریخچه‎ای از رویارویی‌های دریایی ایران و آمریکا

سه دهه است که آب‌‎های خلیج فارس صحنه رویارویی گاه به گاه ایران و آمریکا بوده است. تنش‌هایی که در مواردی به درگیری مستقیم نیز منجر شده است.

در رویارویی‌های دو طرف ایران تلاش کرده که تصویر آمریکا به عنوان قدرت نظامی مطلق را به هم بریزد. آمریکا هم با تکیه به برتری نظامی خود ضرباتی جدی به نیروهای نظامی و تاسیسات نفتی ایران زده و ایرانیان بسیاری، از جمله صدها غیرنظامی را کشته است.

جنگ نفتکش‌ها

جنگ ایران و عراق عمدتا در جبهه زمینی جریان داشت، اما دو کشور برای تحت فشار گذاشتن طرف مقابل به کشتی‌های تجاری و نفتکش‌ها هم حمله می‌کردند.

عراق عمدتا تلاش می‌کرد که با حملات هوایی صادرات نفت ایران را مختل کند. استراتژی ایران هم عمدتا این بود که با استفاده از قایق‌های تندرو، موشک‌های کرم ابریشم و یا مین‌گذاری دریایی کشتی‌های کشورهای عرب متحد عراق را تحت فشار قرار دهد.

این جبهه دریایی بعد بین‌المللی جنگ ایران و عراق را گسترش داد. در سال ۱۳۶۳ نیروی هوایی عربستان سعودی با پشتیبانی آمریکا دو جنگنده اف ۴ ایرانی را در خلیج فارس سرنگون کرد. اکبر هاشمی رفسنجانی فردای آن روز در خاطرات خود نوشت: “این‌ جریان‌، می‌تواند به‌ عنوان‌ آغاز درگیری‌ ما باعربستان‌ باشد.”

سابقه درگیری هوایی ایران و عربستان

با این حال تنش در خلیج فارس ادامه پیدا کرد و نیروهای ایرانی از جمله در سال ۱۳۶۵ برای اولین بار یککشتی باری آمریکایی را متوقف کرده و آن را در جستجوی سلاح‌های احتمالی ارسالی به عراق بازرسی کردند.

با طولانی شدن جنگ ایران و عراق، نبرد در جبهه دریا تشدید شد؛ به طوری که تعداد حملات دریایی از ۵ و ۲۲ مورد در سال‌های اول و دوم جنگ، به ۱۱۱ و ۱۷۹ مورد در سال‌های ششم و هفتم جنگ رسید.

تعداد زیادی از کشتی‌هایی که در این بین آسیب دیدند به کشورهایی به جز ایران و عراق تعلق داشتند. در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۶۶ عراق یک ناوچه آمریکایی را (احتمالا به اشتباه) هدف قرار داد و ۳۷ نفر از خدمه کشتی در این حمله کشته شدند.

رونالد ریگان، رئیس جمهور وقت آمریکا، امنیت در خلیج فارس را به عنوان یکی از اولویت‌های خود اعلام کرد و به این ترتیب در حدود یک سال پایانی جنگ، نیروی دریایی آمریکا، با هدف اعلام شده محافظت از نفتکش‌های کویتی درگیر شد و عملا جنگی اعلام‌نشده را علیه نیروهای ایرانی آغاز کرد. جنگی که برخی آن را بزرگترین درگیری دریایی آمریکا پس از جنگ جهانی دوم می‌دانند.

‘اراده قاطع’ و ‘فرصت عالی’

در ۳۱ تیر ۱۳۶۶ و آغاز عملیات اراده قاطع، که هدفش محافظت از نفتکش‌های کویتی بود که با پرچم آمریکا حرکت می‌کردند، نفتکش‌ اصالتا کویتی بریجتون، که به همراه یک ناوگروه آمریکایی حرکت می‌کرد، پس از عبور از تنگه هرمز به مین دریایی که تصور می‌شد نیروهای ایرانی کار گذاشته بودند برخورد.

از آنجا که کشتی مین‌روبی در دسترس نبود، کشتی‌های محافظ ناچار شدند در پناه نفتکش بریجتون حرکت کنند تا به مین دریایی نخورند. با تبلیغات وسیعی که درباره عملیات اراده قاطع شده بود، برخورد نفتکش به مین توجه زیادی جلب کرد و به شکستی برای دولت ریگان بدل شد.

میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت ایران، گفت که این حادثه “ضربه‌ای جبران ناپذیر به حیثیت سیاسی و نظامی آمریکا” زده است.

دریابد ویلیام کراو، رئیس وقت ستاد مشترک آمریکا، در این باره نوشت: “به نظر می‌رسد که تهران تصمیم آگاهانه‌ای گرفته است که به رغم همه خطرات با آمریکا مقابله کند.”

با وجود حادثه‌ای که در آغاز عملیات اراده قاطع رخ داد، این عملیات بیش از یک سال ادامه پیدا کرد و طی آن آمریکا حضور کشتی‌های نظامی خود را در خلیج فارس افزایش داد و ده‌ها هلیکوپتر هم برای شناسایی، حمله و پشتیبانی هوایی به کار گرفت.

به موازات عملیات اراده قاطع ارتش آمریکا، ستاد فرماندهی عملیات ویژه این کشور نیز عملیات فرصت عالی را با اهداف مشابه انجام می‌داد.

توقیف و نابودی ایران اجر

در ۳۱ شهریور ۱۳۶۶ وزارت دفاع آمریکا اعلام کرد که یک کشتی باری ایرانی را که مشغول مین‌گذاری بوده توقیف کرده و ۲۶ نفر از خدمه آن را هم به اسارت گرفته است. دست کم سه نفر از خدمه ایرانی کشتی هم در جریان حمله هلیکوپترهای آمریکایی و توقیف آن کشته شدند.

علی اکبر ولایتی، وزیر خارجه وقت ایران، در نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل اتهام مین‌گذاری را رد کرد.

اما اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود در شرح ماجرا نوشته: “در کشتی باری ما چند مین دریایی بوده و ظاهرا به طرف بوشهر می‌رفته. دو هلیکوپتر آمریکا به آن حمله کرده‌اند و کشتی را از کار انداخته‌اند.”

آقای رفسنجانی اضافه کرده که با مشورت با حسن روحانی و سیروس ناصری “درباره خط تبلیغ که قرار شد مین گذاری را قبول نکنیم و راجع به حامل مین بودن برای بوشهر هم چیزی نگوییم.”

آمریکا چند روز بعد اسرای ایرانی را آزاد کرد اما اعلام کرد که کشتی ایران اجر را به ایران بازنمی‌گرداند و آن را غرق می‌کند.

حمله به قایق‌های سپاه در جزیره فارسی

در ۱۶ مهر ۱۳۶۶ هلیکوپترهای آمریکایی به گروهی از قایق‌های سپاه پاسداران در نزدیکی جزیره فارسی، در آب‌های میان ایران و عربستان در خلیج فارس، حمله کردند.

در این حمله یک قایق سپاه غرق شد و دو قایق دیگر هم آسیب دیدند.

آمریکایی‌ها در این حمله شش نفر از نیروهای سپاه را هم به اسارت گرفتند که دو نفر از آنها کشته شدند. یکی از آنها نادر مهدوی، فرمانده ناوگروه دریایی سپاه بود که به گفته خودش پیشتر عملیات مین‌گذاری در مسیر نفتکش بریجتون را انجام داده بود.

ایران می‌گوید که نادر مهدوی در چند ساعتی که اسیر بوده و پیش از مرگ به دست نیروهای آمریکایی شکنجه شد. ایران در همان مقطع اعلام کرد که یک هلیکوپتر آمریکایی را در این درگیری سرنگون کرده است. آمریکا این ادعا را رد کرد.

بنا به خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی ایران پس از این حادثه موضعی محتاطانه داشته است.

آقای رفسنجانی می‌نویسد: “برای بررسی کیفیت عکس‌العمل، سران قوا شب به منزل ما آمدند. امام هم توسط احمدآقا پیغام داده بودند که احتیاط را مراعات کنیم و کار خامی انجام نشود. پیشنهاد زدن موشک به ناوها یا پایگاه آمریکا در بحرین رد شد و قرار شد، فعلا کشتی‌های تحت اسکورت آمریکا در نظر باشد و کارهایی دیگری در همین سطح و در مجموع کاری نکنیم که آمریکا را به شرارت بیشتر تحریک کند.”

حمله به سکوهای نفتی رشادت

در ۲۷ مهر ۱۳۶۶ نیروهای آمریکایی سکوهای نفتی ایران را در میدان نفتی رشادت از بین بردند.

آمریکا مدعی بود که سه روز پیش از آن نیروهای ایرانی در نزدیکی جزیره فاو به یک نفتکش کویتی که با پرچم آمریکا حرکت می‌کرد، با موشک کرم ابریشم حمله کرده بودند. در آن حمله ۱۵ نفر از خدمه نفتکش زخمی شدند و یک ناخدای آمریکایی بینایی‌اش را از دست داد. ایران انجام این حمله را رد می‌کرد.

آمریکا مدعی بود که از سکوهای نفتی میدان رشادت برای پشتیبانی عملیات نظامی استفاده شده. با هشدار قبلی آمریکا خدمه ایرانی محل سکوها را ترک کرده بودند.

نخست کشتی‌های آمریکایی سکوها را گلوله‌باران کردند و پس از آن با استفاده از مواد منفجره آنها را نابود کردند. از آنجا که خط لوله‌ای میان سکوهای نفتی میدان رشادت و میدان رسالت وجود داشت، حمله آمریکا به سکوهای میدان نفتی رسالت هم آسیب زد.

رونالد ریگان، رئیس جمهور وقت آمریکا حمله به سکوهای نفتی ایران را “اعمال حق دفاع مشروع” توصیف کرد.

در ۲ آبان ۱۳۶۶ بمبی قوی در دفتر هواپیمایی پان آمریکن در کویت منفجر شد. گروهی مسئولیت این انفجار را به عهده نگرفت، اما گفته شد که این عملیات انتقام‌جویانه ایران بوده است.

عملیات آخوندک

در ۲۵ فروردین ۱۳۶۷ ناو آمریکایی ساموئل بی رابرتز در خلیج فارس به یک مین دریایی برخورد. برخورد به مین دریایی آسیب جدی به این ناو زد و ده نفر از خدمه آن هم زخمی شدند.

آمریکا اعلام کرد که مین دریایی که به ناوش آسیب زده ایرانی بوده است. آنها می‌گفتند مین‌های دیگری در منطقه یافته‌اند که مشخصاتشان با مین‌های یافته شده در کشتی ایران اجر مطابقت داشته است.

ایران گفت که منطقه برخورد مین به کشتی آمریکایی، در نزدیکی بحرین، مستمرا تحت کنترل نیروهای آمریکایی و کشورهای عرب بوده و ایران امکان مین‌گذاری در آن را نداشته است.

چهار روز بعد و در ۲۹ فروردین ۱۳۶۷ نیروهای آمریکایی به انتقام برخورد مین به ناو ساموئل بی رابرتز در عملیات آخوندک به سکوهای نفتی در نصر و سلمان، با قابلیت تولید مجموعا بیش از ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز حمله کردند.

آمریکا در این عملیات از یک ناو هواپیمابر، یک ناو موشک‌انداز، چهار ناوشکن، سه ناوچه و یک کشتی تدارکاتی و پشتیبانی هوایی استفاده کرد. میان نیروهای آمریکایی و محافظان سکوی ایرانی آتش رد و بدل شد. در نهایت آمریکایی‌ها با گلوله‌‎باران هوایی و دریایی توانستند محافظان ایرانی را شکست بدهند. نیروهای آمریکایی روی سکوها رفته و با کار گذاشتن مواد منفجره آنها را نابود کردند.

ایران در واکنش به حمله آمریکا با استفاده از دو ناوچه سهند و سبلان، قایق توپدار جوشن و چند قایق تندرو، به همراه دو هواپیمای اف ۴، تلاش کرد که به نیروهای آمریکایی ضربه بزند.

اما نتیجه نبرد غرق شدن جوشن و سهند به همراه سه قایق تندروی ایرانی و آسیب دیدن ناوچه سبلان بود. در این نبرد دریایی ۵۶ نیروی ایرانی کشته شدند.

در مقابل ایرانی‌ها هم توانستند یک هلیکوپتر کبرای آمریکایی را سرنگون کنند که دو خدمه آن کشته شدند. یک کشتی تدارکاتی بریتانیایی هم مورد حمله ایرانی‌ها قرار گرفت.

اکبر هاشمی رفسنجانی در شرح ماجرا در خاطراتش نوشته است: “آمریکا به دو سکوی نفتی نصر و سلمان حمله کرده و به آتش کشیده است. دستور داده شد که به سکوی نفتی امارات حمله کنند. پس از حمله ما یک یدک کش آمریکایی که در آنجا بود غرق شد و یک کشتی نفتی انگلیس آتش گرفت و سپس به دو کشتی نفتی دیگر هم در آن منطقه حمله کردیم. آمریکایی ها به ناوچه موشک انداز ما حمله کرده و آن را غرق کردند و چند نفر از خدمه آن شهید شدند.”

پرواز ۶۵۵ ایران ایر

در ۱۲ تیر ۱۳۶۷ ناو آمریکایی یو‌اس‌اس وینسنس با شلیک موشکی هدایت‌شونده به سوی یک ایرباس ایران ایر، این هواپیمای مسافربری را سرنگون کرد و همه ۲۹۰ سرنشین آن را کشت.

پرواز شماره ۶۵۵ از بندرعباس برخاسته و در مسیر عادی خود به سوی دوبی می‌رفت و ناو وینسنس هنگام حمله وارد آب‌های سرزمینی ایران شده بود و نیروهای ایرانی با آن درگیر شده بودند تا از آب‌های ایران خارج شود.

اکبر هاشمی رفسنجانی در شرح ماجرا نوشته است: “نیروی دریایی سپاه می‌گوید با ناوها و هلیکوپترهای آمریکایی درگیر شده ، یک قایق ما و یک هلیکوپتر آمریکایی غرق شده‌اند و ناو آمریکایی، هواپیمای مسافربری را که همان موقع به آنجا رسیده، با موشک ساقط کرده است. جنایت عجیبی است.”

آمریکا اعلام کرد که به وینسس ایرباس ایرانی را با یک اف ۱۴ اشتباه گرفته و پس از چند بار اخطار رادیویی به آن شلیک کرده است.

ایران این ادعای آمریکا را رد کرد و گفت آمریکا عامدانه این هواپیمای غیرنظامی را هدف گرفت.

آمریکا یک سال بعد پذیرفت که بدون عذرخواهی یا قبول مسئولیت ۱۳۱ میلیون دلار غرامت به بازماندگان سرنشینان هواپیمای مسافربری ایران بپردازد. هیچ یک از خدمه ناو وینسنس به خاطر اشتباهشان تحت پیگرد قرار نگرفتند و بعدا از آنها تجلیل شد.

تنش بدون جنگ

با پایان جنگ ایران و عراق اگرچه سطح رویارویی ایران و آمریکا در خلیج فارس کاهش یافت، همچنان رابطه نیروهای دو کشور در خلیج فارس با تنش و تقابل همراه بوده است.

در موارد متعددی نیروهای دو طرف به یکدیگر اخطار رادیویی داده‌اند و یا حتی به هم تیر هشدار شلیککرده‌اند.

تنگه هرمز

در سال ۱۳۹۰ و پیش از آن که تحریم نفتی ایران اجرایی شود، ایران هشدار داده بود که با بستن تنگه هرمزجریان صادرات نفت را مختل خواهد کرد. نیروی دریایی آمریکا در کنار کشورهای دیگر چندین ناو جنگی خود را برای باز نگه داشتن تنگه هرمز به کار گرفت.

به گفته علی مطهری، باراک اوباما در آن مقطع در نامه‌ای به رهبر ایران نوشته بود: ”بستن تنگه هرمز خط قرمز ما است.”

تحریم نفت و نظام بانکی ایران عملی شد، اما ایران برای بستن تنگه هرمز اقدامی نکرد.

انهدام ماکت

در زمستان سال ۱۳۹۳ سپاه پاسداران اعلام کرد که در یک مانور نظامی ماکت ۳۳۳ متری یک ناو هواپیمابر نیمیتز آمریکا را با با شلیک ۴ موشک ساحل به دریا و ۴۰۰ راکت، منهدم کرده است.

یک سخنگوی نظامی آمریکا گفت تمرین‌های نظامی این چنینی نیروی دریایی آمریکا را به نگرانی نمی‌اندازد.

پیش از تمرین نیروهای سپاه با ماکت ناو آمریکایی‌ منابع آمریکایی اعلام کرده بودند که تصاویر ماهواره‌ای حاکی از ساخت چنین ماکتی است. برخی فکر می‌کردند که این ماکت بنا است در پروژه‌ای سینمایی استفاده شود.

توقیف کشتی جزایر مارشال

در اردیبهشت ۱۳۹۴ نیروی دریایی سپاه یک کشتی تجاری را که با پرچم جزایر مارشال حرکت می‌کرد توقیف کرد. دلیل توقیف این کشتی مسائل مالی عنوان شده بود.

آمریکا متعهد به حمایت از کشتی‌های جزایر مارشال بود.

همزمان با توقیف این کشتی از طرف ایران، آمریکا از اعزام کشتی‌های ایرانی به سوی یمن ابراز نگرانی کرد. آمریکا بیم آن را داشت که ایران برای حوثی‌ها در یمن سلاح بفرستد. در نهایت کشتی‌های ایرانی تغییر مسیر دادند و به یمن نرفتند.

پس از توقیف کشتی مرسک آمریکا اعلام کرد که ناوهایش در خلیج فارس کشتی‌هایی را که با پرچم آمریکا حرکت می‌کنند همراهیخواهند کرد.

شلیک راکت سپاه نزدیک ناوگان آمریکا

در دی ۱۳۹۴ منابع نظامی آمریکا اعلام کردند که نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در “اقدامی تحریک‌آمیز” ضمن تمریناتش چند راکت در نزدیکی ناو هری ترومن آمریکا شلیک کرده است.

سپاه پاسداران این ادعا را رد کرد و گفته در تاریخ مورد اشاره نیروهای آمریکایی، تمرینی نظامی در محدوده تنگه هرمز نداشته که بخواهد ضمن آن راکتی شلیک کند.

آمریکا کمی بعد تصاویری منتشر کرد که گفت شلیک راکت قایق‌های تندرو سپاه پاسداران را در نزدیکی ناوهای جنگی نشان می‌دهد.

بازداشت ملوانان آمریکایی

در دی ۱۳۹۴ نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دو قایق نظامی آمریکایی را در آب‌های ایران و در نزدیکی جزایر فارسی توقیف و ۱۰ ملوان نیروی دریایی آمریکا را بازداشت کرد.

ایران تصاویری از ملوانان بازداشت‌شده در حالی که زانو زده و به نشانه تسلیم دست‌هایشان را روی سرشان گذاشته بودند منتشر کرد. ملوانان آمریکایی چند ساعت پس از بازداشت آزاد شدند.

آمریکا با انتقاد از انتشار تصاویر ملوانان در اسارت، اعلام کرد که قایق‌هایش به دلیل اشتباه ناوبری وارد آب‌های ایران شده بودند.

رهبر ایران از نیروهای ایرانی که در دستگیری ملوانان آمریکایی نقش داشتند تقدیر کرد.

دو افسر نیروی دریایی آمریکا که فرماندهی دو قایق توقیف‌شده را به عهده داشتند از کار برکنار شدند. آمریکا گفت ملوانانش در ساعاتی که بازداشت بودند بیش از حد به ایرانی‌ها اطلاعات داده بودند.

قایق‌های تندرو و تیر هشدار آمریکا

منابع نظامی آمریکایی در شهریور ۱۳۹۵ گفتند که چهار قایق تندروی سپاه پاسداران در اقدامی “غیرایمن و غیرحرفه‌ای” به کمتر از ۳۰۰ متری ناوشکن یواس‌اس نیتز نزدیک شدند.

یک مقام آمریکایی گفت این ناوشکن با پرتاب منور و بوق زدن سعی کرد قایق‌های ایرانی را دور کند اما آنها با بی توجهی به اخطارها همچنان با سرعت به سوی ناوشکن راندند. به گفته آمریکایی‌ها ناوشکن نیتز ناچار شد به همین دلیل مسیرش را تغییر دهد.

پس از اعلام این خبر حسین دهقان، وزیر دفاع ایران گفت که ایران ورود شناورهای خارجی به آب‌هایش را به منزله “تجاوز” می‌داند و قطعا به آنها اخطار می‌دهد.

یک روز پس از واقعه اول آمریکا اعلام کرد که حادثه مشابهی رخ داده و در آن به سوی قایق‌های تندروی ایرانتیر هشدار شلیک شده است.

بنا به اعلام آمریکا چند قایق تندروی سپاه پاسداران در نزدیکی ناوگان آمریکا و یک ناو کویتی مانور دادند و با وجود اخطارهای رادیویی از این ناوها دور نشدند. با نزدیک شدن یکی از قایق‌های ایرانی به کمتر از ۲۰۰ متری یکی از ناوچه‌های آمریکایی، به سوی این قایق تیر هشدار شلیک شد و قایق‌های ایرانی محل را ترک کردند.بی بی سی