چطور ایران «نعل اسب» موصل را بست و جنگ در عراق را تغییر داد

در روزهای نخستین حمله به گروه داعش در موصل، ایران به طور موفقیت آمیزی عراق را وادار کرد طرح حمله خود را تغییر دهد و آن شهر را به محاصره کامل در آورد؛ دخالتی که به گفته افراد آشنا با طرح، از آن زمان به بعد روند پیچ و خم دار این جنگ را شکل دهی کرد.

خبرگزاری رویترز روز چهارشنبه در گزارشی، با ذکر این مقدمه، به نقل از منابع آگاه نوشت که در استراتژی اصلی عملیات آزادسازی موصل، از نیروهای عراقی خواسته می‌شد در سه جهت در اطراف شهر و به شکل نعل اسب موضع گیری کرده و آن را محاصره کنند.

به این ترتیب راه فرار پیکارجویان داعش از سه طرف بسته می‌شد و تنها یک طرف – به سمت غرب و قلمرو داعش در کشور همسایه سوریه – باز می‌ماند. با بکارگیری این مدل، چندین شهر عراق در دو سال اخیر بازپس گرفته شد و با فراهم کردن امکان فرار داعشی‌ها، عملیات به سرعت انجام می‌شد.

اما به نوشته رویترز، تهران از فرار پیکارجویان داعش به داخل سوریه – که بشار اسد رئیس دولت مورد حمایت ایران در آن دست بالا را در جنگ داخلی پنج ساله در اختیار دارد – نگران است و خواستار شکست کامل و نابودی داعش در داخل موصل است.

به گفته منابع خبرگزاری رویترز، که هویت آنها در این گزارش فاش نشده است، ایران برای اعزام نیروهای حشد الشعبی به جبهه غربی موصل و قطع ارتباط بین موصل و رقه – دو مرکز عمده خلافت خودخوانده داعش در عراق و سوریه – به رایزنی پرداخت.

این مسیر ارتباطی اکنون از بین رفته است. برای نخستین بار در دو سال و نیم گذشته در عراق، عملیات مورد حمایت غربی‌ها برای شکست داعش، چندین هزار پیکارجوی داعش که انتخابی جز جنگیدن تا سر حد مرگ ندارند، و حدود یک میلیون از ساکنان باقی مانده در موصل که امکان فرار از از خطوط مقدم جبهه‌های جنگ را ندارند، تا این حد به مرکز شهر نزدیک نشده‌اند.

به گفته یک مقام کرد که در طرح ریزی عملیات آزادسازی موصل دخیل است، «شما اگر دشمن خود را به کنجی ببرید و راه فرار برایش نگذارید، او تا حد مرگ خواهد جنگید.» این مقام کرد که رویترز هویتش را فاش نکرده است می‌گوید «در غرب، ایده اولیه این بود که دالانی را باز بگذارند … اما حشد (الشعبی) اصرار به بستن کامل حلقه محاصره، به منظور جلوگیری از رفتن آنها (پیکارجویان داعش) به سوریه، داشت.»

جنگ موصل بزرگترین عملیات نظامی در عراق از زمان حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳ میلادی به این طرف است. در کل، حدود ۱۰۰ هزار نفر در کنار دولت عراق می‌جنگند، که شامل نیروهای پلیس و سربازان عراقی، پیشمرگه‌های کرد اقلیم خودمختار کردستان عراق و واحدهای بسیج مردمی هستند. ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا نیز پشتیبانی هوایی و زمینی را برای آنها فراهم می‌آورد.

فرماندهان ارتش عراق، بارها گفته‌اند که حضور غیرنظامیان در میدان جنگ موصل، موجب پیچیده‌تر و کندتر شدن این عملیات – که حدود هفت هفته از آغاز آن می گذرد – شده است؛ چرا که انجام حملات هوایی و امکان استفاده از تسلیحات سنگین در مناطق پر جمعیت شهر را محدود کرده است.

آنها در فکر تغییراتی در استراتژی خود بودند تا غیرنظامیان راهی برای خروج از مهلکه پیدا کنند، اما این ایده را در نهایت رد کردند؛ چون از این نگران بودند که مردمی که اقدام به فرار می کنند، توسط داعش قتل عام شوند. داعش قبلا هم در موارد مشابه، به منظور جلوگیری از فرار مردم از میادین جنگ، اقدام به اعدام غیرنظامیان کرده بود. در عین حال، با باز کردن راهی برای فرار مردم، مسئولان و گروه‌های امدادرسان هم در برابر خیل عظیم آوارگان با مشکل روبرو می‌شدند.

کشتارگاه

اسناد مربوط به برنامه ریزی های سازمان های امدادرسان در پیش از آغاز عملیات موصل، که توسط رویترز رؤیت شده‌اند، نشان می‌دهد که آنها برای اسکان حدود ۹۰ هزار آواره که ممکن بود از سمت غربی موصل اقدام به فرار کنند، اردوگاه‌هایی را در منطقه تحت کنترل کردها در سوریه پیش بینی کرده بودند.

یکی از این امدادگران می‌گوید «ایران با این ایده موافقت نکرد و اصرار داشت که هیچ کریدور امنی به سمت سوریه نباید ایجاد شود.» او گفت «آنها می‌خواستند که مناطق غربی موصل کشتارگاه شود.»

حشام الهاشمی، یک تحلیلگر عراقی مسائل مربوط به داعش که پیش از عملیات موصل در جریان آن قرار گرفته بود، می گوید در طرح ابتدایی باز گذاشتن یک راه در نظر گرفته شده بود.

به گفته او «طرح اولیه به شکل نعل اسب بود، به طوری که همزمان با تهاجم اصلی از سمت شرق، به مردم و پیکارجوها اجازه می‌داد که از سمت غرب اقدام به فرار یا عقب نشینی کنند.»

حدود یک هفته قبل از آغاز عملیات، رهبر گروه شبه نظامی شیعه حزب الله لبنان، حسن نصرالله که همپیمان نزدیک ایران است، ایالات متحده را متهم کرد که می‌خواهد راه فراری را برای داعشی‌ها به سوریه فراهم کند.

او گفت «ارتش عراق و نیروهای مردمی باید (داعش) را در موصل شکست دهند؛ در غیر این صورت مجبور خواهد شد برای جنگ با این گروه تروریستی به شرق سوریه بروند.» حزب الله در سوریه هم در حمایت از بشار اسد می‌جنگند.

کریم النوری سخنگوی حشد الشعبی این موضوع که تهران پشت تصمیم برای اعزام نیروهای شیعه به غرب موصل بوده است را رد کرده و گفته «ایران اینجا هیچ نفعی ندارد. بیشتر این اظهارات تحلیل‌های واهی هستند و حقیقت ندارند.»

با این حال، کنترل مناطق غربی موصل توسط نیروهای مورد حمایت ایران منافع دیگری هم برای همپیمانان ایران دارد؛ به این ترتیب که این امکان را برای آنها فراهم می کند که با سرعت خود را به سوریه و حمایت از بشار اسد برسانند.

اگر گروه موسوم به «دولت اسلامی» در عراق و سوریه متحمل شکست شود، متحدان تهران کنترل یک منطقه هلالی شکل را به دست خواهند گرفت که از خود ایران آغاز، و با امتداد در خاورمیانه، به لبنان و سواحل مدیترانه می‌رسد.

فشار روسیه

ایران تنها کشوری نبود که اصرار بر بستن راه فرار از غرب موصل داشت. به گفته آقای هاشمی، روسیه – دیگر متحد نیرومند بشار اسد – هم خواستار مسدود شدن هر راه ممکن داعش به سمت سوریه بود. وزارت دفاع روسیه به درخواست خبرگزاری رویترز برای اظهار نظر در این مورد پاسخ فوری نداده است.

فرانسه، یکی از بزرگترین دشمنان اسد، نیز نگران بود که صدها پیکارجوی مرتبط با حملات ترویستی پاریس و بروکسل شاید از موصل فرار کنند. فرانسوی‌ها از عملیات آزادسازی موصل حمایت زمینی و هوایی می‌کنند.

یک هفته پس از آغاز عملیات، فرانسوا اولاند رئیس جمهوری فرانسه گفت در میان سیل مردمی که از موصل به بیرون می آیند، تروریست‌هایی خواهند بود که سعی خواهند کرد جلوتر رفته و خود را بخصوص به رقه برسانند.

با این حال، تا آن زمان در طرح اولیه عملیات مسدود شدن غرب موصل مطرح نشده بود. تا این که حیدر العبادی در ماه اکتبر با اعزام شبه نظامیان حشد الشعبی به جبهه غربی موصل موافقت کرد.

رویترز به نقل از هاشمی می‌نویسد «دولت با درخواست ایران موافقت کرد، با این تصور که خیلی زمان می‌برد تا حشد الشعبی خود را به مسیر منتهی به سوریه برساند، و تا آن زمان راه فرار باز خواهد ماند و عملیات هم طبق برنامه به پیش خواهد رفت.»

تحرکات حشد الشعبی برای قطع مسیر ارتباطی داعش در غرب موصل، روز ۲۸ اکتبر، یعنی ۱۱ روز بعد از شروع عملیات موصل، آغاز شد. این شبه نظامیان شیعه پیشرفت سریعی برای ترک پایگاه خود در جنوب موصل و رسیدن به مواضع تعیین شده در غرب داشتند.

به گفته هاشمی، العبادی از این که دید نیروهای حشد الشعبی خود را در عرض چند روز به آنجا رساندند، شگفت‌زده شده بود. «جنگ از آن به شکل دیگری به خود گرفت، دیگر امکان ارسال غذا و سوخت به موصل و پیکارجویان داعش که باید تا آخر بجنگند، وجود ندارد.»

سنگر عراق

زمانی که شبه نظامیان شیعه عراق پیشروی در غرب موصل را آغاز کردند، ابوبکر البغدادی رهبر داعش به پیروانش گفت هیچ عقب نشینی از موصل – که او تابستان دو سال پیش خلافت خودخوانده خود را در آن شهر اعلام کرد – در کار نیست.

بغدادی در یک پیام از پیش ضبط شده رادیویی که پنج روز پس از اعلام شبه نظامیان شیعه در مسدود کردن تنها راه ارتباطی غرب موصل گفت، آنهایی که می‌خواهند فرار کنند باید «بدانند ارزش ماندن با افتخار در سرزمین‌های خود، هزار بار بهتر از بهای عقب نشینی با ننگ و شرم‌ساری است.»

به گفته سربازان عراقی، از آن به بعد بود که پیکارجویان او صدها حمله انتحاری با استفاده از خودروهای بمب‌گذاری شده و نقل و انتقال مهمات از طریق شبکه تونلی زیر شهر و استفاده از تک‌تیراندازان را پیگیری، و در عین حال از غیرنظامیان به عنوان سپر انسانی استفاده کردند.

یک افسر ارشد آمریکایی در ائتلاف بین المللی که از این عملیات حمایت کرده است می‌گوید که آغاز جنگ در مناطقی که غیرنظامیان حضور دارند همواره مشکل بوده است، اما دولت بغداد در بهترین شرایط برای تصمیم گیری در مورد استراتژی خود قرار داشت.

سرتیپ اسکات اِفلنت، معاون فرماندهی کل ائتلاف، به خبرگزاری رویترز گفت که «آنها (تجربه) ۱۵ سال جنگ را دارند … و من افراد دیگری با شایستگی بیشتر برای اتخاذ چنین تصمیمی سراغ ندارم و به همین دلیل است که ما به عنوان ائتلاف از تصمیم دولت عراق حمایت کردیم.»

به گفته او «باز کردن و بستن آن کریدور، چه در فرض و چه در عمل، تغییر اساسی در طرح حمله ایجاد نمی‌کرد … این موضوع نحوه پیگیری جنگ را تغییر داد، اما لزوما به این معنا نیست که آن را ساده تر یا دشوارتر کرد.»

اما مقام کردی که رویترز هعویت او را فاش نکرده است، نظر متفاوتی دارد و معتقد است جنگ موصل الان «دشوارتر» شده است می‌تواند به یک محاصره طولانی مدت مشابه آنچه در سوریه می بینیم، تبدیل شود. به عقیده او این طرح می تواند «موصل را تبدیل به حلب» کند.